Wśród pól i miedz – dieta chomika europejskiego
Na terenie Krakowa i w jego okolicach możemy spotkać pięknego dużego gryzonia związanego z tradycyjnym krajobrazem rolniczym. Jest to chomik europejski Cricetus cricetus L. o kontrastowo ubarwionym futerku, znany ze swej waleczności i tworzenia podziemnych spiżarni.
Chomik europejski jest objęty ścisłą ochroną gatunkową, a w 2020 roku Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznała go za gatunek krytycznie zagrożony. W obrębie granic naszego miasta to unikatowe zwierzę występuje aż na 13 stanowiskach potwierdzając jak cenna jest krakowska przyroda. Chomik europejski jest gatunkiem "parasolowym”. To oznacza, że jego ochrona wspiera dużą grupę innych organizmów i ich siedlisk.
Chomiki pierwotnie występowały na stepach, skąd w neolicie skolonizowały pola uprawne. Było to możliwe dzięki podobieństwom między tymi siedliskami: zarówno roślinność stepowa jak i tradycyjne uprawy mają luźną strukturę, oferują obfitość pożywienia i zapewniają schronienie. Zaspokajają więc podstawowe potrzeby chomików. Kolonizacja pól wiązała się jednak ze zmianą diety. Gryzonie te na stepach żywiły się dużą ilością różnorodnych kwiatów i nasion, natomiast na obszarach uprawnych miały do dyspozycji mniej gatunków roślin.
Chomiki są zwierzętami wszystkożernymi cechującymi się wysokim stopniem plastyczności pokarmowej – ich dieta obejmuje 146 gatunków roślin i 11 gatunków zwierząt. Zjadają wszystkie części roślin: pędy, liście, kwiaty, bulwy i korzenie, a wybierają zarówno rośliny uprawne, jak i chwasty upraw, gatunki ruderalne, łąkowe i pastwiskowe. Ich dietę cechuje sezonowość: wiosną preferują chwasty i bezkręgowce, a przygotowując się do zimy zbierają pokarm wysoce energetyczny i niepsujący się: nasiona, ziarna zbóż i bulwy. Wtedy też ich łupem padają drobne kręgowce.
Podstawą jego pożywienia są ziarna zbóż, a także np. rzepak, lucerna, kukurydza, gryka, groch, soczewica, marchew, rzepa i różne orzechy. Tak duży udział zbóż i innych roślin uprawnych w diecie wynika z braku dostępności innego pokarmu. W bardziej różnorodnych siedliskach chomiki chętnie zjadają chwasty takie jak perz, owies głuchy, chwastnica jednostronna, włośnica, tasznik pospolity, tobołki polne, mak, rumianek, rdest ptasi i fiołek polny. Nie pogardzą przytulią czepną, skrzypem, jasnotą i niezapominajką, a także stokrotką, krwawnikiem czy kupkówką pospolitą.
W obecnych czasach ujednolicony krajobraz rolniczy jest nieprzyjazny dla chomików – ciągnące się po horyzont, pozbawione miedz i śródpolnej roślinności, jednogatunkowe uprawy nie oferują odpowiednio zróżnicowanego pożywienia. Zwierzęta żyjące w takich monokulturach cierpią na niedobory witamin, mają osłabioną witalność i często padają ofiarą drapieżników, gdy całe połacie zbóż zostają skoszone w jednym czasie. Tu pomocą mogą być obfitujące w pożywienie pasy kwiatowe o niezbyt gęstej roślinności, w których gryzonie te chętniej przebywają niż na przyległych polach uprawnych. W warunkach klimatycznych Polski nic nie zastąpi jednak tradycyjnego mozaikowego krajobrazu rolniczego, w którym wiele jest niewielkich pól poprzedzielanych kwiecistymi miedzami, łąkami, nieużytkami i zadrzewieniami, a uprawę prowadzi się w sposób przyjazny dla polnego ekosystemu. Takie siedliska zapewniają obecnie chomikom najlepsze warunki rozwoju.
Subfosylny biotop chomika z Mielnika nad Bugiem
W zbiorach paleobotanicznych Instytutu Botaniki im. W. Szafera PAN znajduje się ciekawe znalezisko w postaci wypełnienia subfosylnej spiżarni należącej do chomika europejskiego. (Szczątki subfosylne to takie, które zachowały się w osadach holoceńskich, czyli powstałych w trwającej obecnie od około 11 000 lat epoce geologicznej). Przed kilkudziesięciu laty zostało ono zbadane przez profesora Władysława Szafera, który stwierdził nagromadzenie różnych części roślin: nasion, pyłku, resztek liści i kory oraz kawałków drewna w postaci węgielków. Pozostałości te należały do ponad 30 gatunków, w tym do zbóż: prosa, pszenicy i żyta oraz chwastów, takich jak kąkol (szczególnie liczny), szczaw polny, włośnica sina, szelężnik większy, komosa biała, nawrot polny, tobołki polne, psianka czarna i sporek polny. Wiele z tych roślin dojrzewa późnym latem i wtedy też zostały zebrane przez chomika jako zapasy na zimę. Również obecność licznych nasion trującego kąkolu sugeruje, że spiżarnia była magazynem zimowym – zwierzę zapewne zebrało je ze zbożem, a przed spożyciem zapasów dokonało selekcji. Znalezisko to ma także znaczenie dla archeologii, ponieważ wskazuje na istnienie w okolicy Mielnika ludzkich osad i pól uprawnych, których pozostałości nie przetrwały do naszych czasów.
Ekspertem lokalnym ds. chomika europejskiego w Małopolsce jest dr hab. Magdalena Hędrzak z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie.
Informacje na temat działań prowadzonych w ramach ochrony chomika europejskiego można znaleźć na stronach FB:
Chomik europejski w Małopolsce i na Podkarpaciu
Program ochrony chomika europejskiego
Galeria nasion wypreparowanych z wypełnienia subfosylnej nory chomika europejskiego (kolekcja paleobotaniczna KRAM P):
Źródła:
