Jednym z interesujących i stosunkowo rzadko spotykanych pnączy krajowych jest przestęp dwupienny, Bryonia dioica Jacq. Roślina ta należy do rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae), jest wieloletnią byliną o pędach wspinających się wokół podpór, osiągających do 4 m długości. Liście są dłoniaste, pięcioklapowe i podobnie jak łodygi okryte szorstkimi włoskami.

Bardzo charakterystyczne są wąsy czepne przestępu, umożliwiające wspinanie się rośliny wokół podpór. Bryonia dioica, jak wskazuje nazwa, jest rośliną dwupienną, tzn. występują osobno okazy męskie (z pręcikami w kwiatach) oraz żeńskie, wykształcające owoce i nasiona. Kwiaty są drobne, zielonkawe, 5-krotne, kwitnienie przypada na lato (gł. VII i VIII); owocem przestępu jest czerwona po dojrzeniu jagoda.

Po wykopaniu rośliny uwidacznia się bardzo nietypowy, bulwiasty korzeń przypominający kształtem korzeń buraka. Ze względu na kształt nazywany był niekiedy „angielską mandragorą”.

Należy pamiętać, że przestęp jest rośliną silnie trującą; nie należy jej sadzić w miejscach, gdzie przebywają dzieci, zwłaszcza że jagody mają atrakcyjny, przyciągający uwagę wygląd. Gatunek można spotkać na brzegach zarośli nadrzecznych, wzdłuż żywopłotów, ogrodzeń i w innych miejscach, zwykle na siedliskach zmienionych przez człowieka, wśród roślinności ruderalnej w miastach; rzadko w uprawie.

Przestęp dwupienny jest rośliną rozpowszechnioną w wielu krajach Europy, trudno jednak wskazać, którą część zasięgu można uznać za naturalną. W Polsce należy do gatunków o zasięgu silnie rozproszonym, obejmującym przeważającą część niżu (Zając & Zając 2001). Według Tokarskiej-Guzik i in. (2012) Bryonia dioica Jacq. ma status kenofita, należy zatem do grupy gatunków obcego pochodzenia przybyłych na nasz obszar w czasach nowożytnych. Jako ojczyznę rośliny wskazywana jest południowa i zachodnia część Europy.

Wzmianka o występowaniu przestępu dwupiennego w Krakowie pojawia się w słynnym dziele Flora Cracoviensis (Berdau 1859). Autor, powołując się na innego badacza – Stanisława Dembosza – tak pisze o występowaniu gatunku (nazywanym wtedy przestępem czerwono-jagodowym): „Po ogrodach, krzakach lub koło płotów – często się trafia”. Według opinii Raciborskiego (1884) przestęp dwupienny nie występuje dziko w Krakowie. Długoletnia badaczka flory synantropijnej Krakowa, prof. H. Trzcińska-Tacik przywołuje w pracy poświęconej florze synantropijnej miasta (Trzcińska-Tacik 1979) okazy zielnikowe zebrane w 1946 r. przez prof. Polańskiego w dzielnicy Wesoła („ogród szpitala św. Łazarza”) i przechowywane w zielniku Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk (KRAM).

Występowanie przestępu w dzielnicy Wesoła (przy ul. Śniadeckich) udało się potwierdzić po blisko 80-ciu latach, w lipcu 2024 r. (W. Bartoszek, okazy w KRAM).

Autor opracowania: dr Wacław Bartoszek (Instytut Botaniki PAN)

Źródła:

Berdau F. 1859. Flora Cracoviensis. Cracoviae, typis C. R. Universitatis Jagiellonicae, pp. VIII + 448.

Dembosz S. 1841. Tentamen Florae territorii Cracoviensis medice, sive enumeratio plantarum medicinalium circa Cracowiam sponte nascentium ac exoticarum. Cracoviae, typis D. E. Friedlein, ss. 226.

Raciborski M. 1884. Zmiany zaszłe we florze okolic Krakowa w ciągu ostatnich lat dwudziestu pięciu pod względem roślin dziko rosnących. – Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej AU 18: 99–126.

Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M, Zając A., Urbisz Al., Danielewicz W. & Hołdyński C. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Warszawa, ss. 197.

Trzcińska-Tacik H. 1979. Flora synantropijna Krakowa. – Rozprawy Habilitacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego 32: 1–278.

Zając A. & Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, ss. 714.