„Jeżeli bogactwo podzwrotnikowej roślinności wprowadza w zdumienie podróżnika, to niknie ono jednak w porównaniu z owym, prawdziwie niewyczerpanym szeregiem form roślinnych, które tworzą różnobarwny kobierzec wyścielający dno morskie”. Tymi słowami rozpoczyna się opracowanie „Rzut oka na rodzinę listownic…” pióra Józefa Rostafińskiego (1850–1928) – wybitnego botanika o wszechstronnym umyśle, pioniera w wielu dziedzinach, który 12 lat spędził na badaniu glonów.

Zacytowana publikacja jest streszczeniem pracy Prodrome d’une Monographie des Laminariacées – monografii listownic, za którą 27-letni wówczas Rostafiński został nagrodzony złotym medalem w konkursie Królewskiej Akademii Nauk, Literatury i Sztuk Pięknych Belgii, 14 grudnia 1877 roku. Zilustrowana 20 oryginalnymi kolorowymi planszami, zawierała nową koncepcję podziału systematycznego rodziny Laminariaceae będącą wynikiem szeroko zakrojonych badań terenowych i zielnikowych (autor zapoznał się z niemal wszystkimi istniejącymi wtedy okazami zielnikowymi i odbył podróże w celu zbadania glonów w ich naturalnych siedliskach). Niestety, złożony do druku rękopis zaginął. W opracowaniu prof. Tomasza Majewskiego można odnaleźć następujące zdanie: „Prof. Jadwiga Dyakowska pamiętała następującą wersję tego wydarzenia, głośnego zapewne w swoim czasie: rękopis został pozostawiony na stoliku w kawiarni przed redaktora.” Do obecnych czasów przetrwało jedynie 11 litografii, w niewielu egzemplarzach, które zostały uratowane przed zniszczeniem przez prof. Jadwigę Siemińską i są zgromadzone w zbiorach KRAM A (kilka kompletów zostało przekazanych przez Zakład Algologii do innych instytucji).

Listownicowce (Laminariales) to rząd glonów należących do brunatnic, o plechach osiągających często bardzo duże rozmiary. To właśnie do nich należy scharakteryzowana przez Rostafinskiego rodzina listownic Laminariaceae. W historycznym ujęciu należały do niej również niektóre gatunki sklasyfikowane obecnie w innych rodzinach (lub rzędach). Listownice żyją w wodach słonych, na głębokościach od 10 do 20 m, gdzie wykorzystują światło zielone i żółte dzięki barwnikom fotosyntetycznym, wśród których przeważają karotenoidy (np. fukoksantyna). Cechują się wysoką zawartością cukrów, soli i jodu. Wiele z gatunków jest używanych jako pożywienie w różnych częściach świata. Są bardzo popularne w Japonii, gdzie rozróżnia się liczne gatunki o odmiennych walorach smakowych i zastosowaniach kulinarnych, z których każdy ma swoją regionalną, a często nawet lokalną nazwę: rozmaite gatunki z rodzaju listownica Laminaria i Saccharina oraz Arthrothamnus (kombu), a także skrzydlica Alaria i undaria Undaria (wakame) należące do rodziny Alariaceae. Glony z rzędu listownicowców są spożywane również w Europie. Na wybrzeżach Bałtyku jada się „morską kapustę” (Laminaria japonica, L. digitata, L. saccharina). Można ją kupić m.in. w formie schłodzonej sałatki (pakowanej i „na wagę”). Tradycyjnie spożywa się również listownice w postaci suszu dodawanego np. do zup (tu również gatunek L. thalli). Wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej rośnie baniopień Nereocystis luetkeana, jadany w postaci marynat. W kuchni ma swoje miejsce również wielkomorszcz gruszkonośny Macrocystis pyrifera, z którego uzyskuje się m.in. kwas alginowy stosowany jako emulgator w przemyśle spożywczym.

Poniżej zdjęcia wszystkich tablic oraz ich spis.

Spis tablic (wg Majewskiego 2000):

Format tablic: 498-504 x 336-338 mm. Podpisane u dołu: Dr J. Rostafiński, ad nat. del. i Lithogr. M. [Marcin] Salb Cracoviae. Wszystkie, z wyjątkiem tablicy XII, są barwione. Na tablicach V, VIII i XII podano w ułamkach stopień powiększenia lub zmniejszenia rycin. Treść tablic (nazwy taksonów według oryginalnych podpisów Rostafińskiego):

Tab. I. Saccorhiza. Fig. 1-4: plechy w różnym wieku.

Tab. II. Laminaria Cloustoni. Fig. 1-4: plechy w różnym wieku.

Tab. III. Lessonia. Fig. 1: pokrój plechy. Laminaria repens. Fig. 2 i 3: pokrój plech.

Tab. IV. Laminaria costata. Fig. 1: pokrój plechy. Szczegóły morfologiczne plech: Arthrothamnus, Fig. 2; Laminaria solidungula, Fig. 3; Laminaria triplicata, Fig. 4; Laminaria Cloustoni, Fig. 5 i 6; Laminaria flexicaulis, Fig. 7.

Tab. V. Szczegóły anatomiczne plech: Chorda filum, Fig. 1 i 2; Laminaria Cloustoni, Fig. 3, 13, 14, 16, 17 i 18; Laminaria saccharina, Fig. 4 i 5; Phyllaria reniformis, Fig. 6; Saccorhiza, Fig. 7 i 8; Ecklonia Wrigthii, Fig. 9; Laminaria Andersoni, Fig. 10. 12 i 15.

[Tab. VI brak]

Tab. VII. Agarum cribrosum. Fig. 1 i 2: szczegóły morfologiczne, Fig. 3: pokrój plechy.

Tab. VIII. Ecklonia polymorpha. Fig. 1, 2, 3 i 5: pokrój plech w różnym wieku, Fig. 4 i 6: szczegóły morfologiczne. Fig. 1: var. bipinnata, Fig. 2: var. Jouani, Fig. 3, 5 i 6: var. lanciloba, Fig. 4: var. radiata exasperata.

Tab. IX. Orgyia pinnata: pokrój plechy.

[Tab. X i XI brak]

Tab. XII. Cerocaulon Bongardianus. Fig. 1, 3, 4 i 6: pokrój plechy w różnym wieku, Fig. 2: szczegół morfologiczny: Arthrothamnus bifidus. Fig. 5: pokrój plechy.

Tab. XIII. Pokrój plech: Lessonia nigrescens, Fig. 1; Lessonia californica, Fig. 2; Debarya Kurilensis, Fig. 3.

Tab. XIV. Arthrothamnus bifidus. Fig. 1 i 2: pokrój plech. Nereocystis. Fig. 3 i 4: pokrój plech, Fig. 5 i 6: szczegóły morfologiczne. Postelsia. Fig. 7: część plechy, Fig. 8: szczegół morfologiczny.

Źródła:

Kulikowski T., Jakubowska M., Krupska J., Psuty I., Szulecka O. 2021. Guide to macroalgae cultivation and use in the Baltic Sea Region. National Marine Fisheries Research Institute, Gdynia: 5–100.

Majewski T. 1998. Zaginiona monografia algologiczna Józefa Rostafińskiego. Wiadomości Botaniczne 42(2): 23–26.

Majewski T. 2000. Zaginiona monografia laminarii Józefa Rostafińskiego. [W:] A. Zemanek (ed.), Józef Rostafiński, Botanik i humanista, Polska Akademia Umiejętności, Kraków: 165–168.

Mendes M.C., Navalho S., Ferreira A., Paulino C., Figueiredo D., Silva D., Gao F., Gama F., Bombo G., Jacinto R., Aveiro S.S., Schulze P.S.C., Gonçalves A.T., Pereira H., Gouveia L., Patarra R.F., Abreu M.H., Silva J.L., Navalho J., Varela J.C.S., Speranza L.G. 2022. Algae as food in Europe: An overview of species diversity and their application. Foods 11: 1871.

Miyabe K. 1957. On the Laminariaceae of Hokkaido. The Journal of the Sapporo Agricultural College 1: 1–50, 22 tablice.

Rostafiński J. Rzut oka na rodzinę listownic (Laminariaceae) i piérwsze zasady naukowéj ich klasyfikacyi. Rozprawy i Spraw. z Posiedz. Wydz. Mat.-Przyr. Akad. Umiej. 4: 200-233, tabl. V. (link)

Siemińska J. 2000. O pewnym konkursie Królewskiej Akademii Nauk Belgii. [W:] A. Zemanek (ed.), Józef Rostafiński, Botanik i humanista, Polska Akademia Umiejętności, Kraków: 161–163.