Nie taki cis straszny, czyli czego o toksyczności cisa mogą nauczyć nas średniowieczni rzemieślnicy

Niepochlebna opinia na temat cisa Taxus baccata L. utrwalona została przez zawarte w literaturze ostrzeżenia o jego trujących właściwościach. Najczęściej powielany jest pogląd, że wszystkie części tej rośliny, z wyjątkiem osnówek otaczających nasiona, są niezwykle toksyczne. Na potwierdzenie tego faktu przytaczane są wcale nie takie rzadkie przykłady śmiertelnych zatruć ludzi i zwierząt, będących następstwem spożycia igieł, nasion lub gałązek tego krzewu. Zresztą już starożytny lekarz Pedanios Dioskurydes przestrzegał, że "siedzenie lub sen pod cisem może prowadzić do śmierci".

W kontekście tej wiedzy zaskakujące są odkrycia dokonywane w trakcie wykopalisk archeologicznych, które pokazują, że cis był we wczesnym średniowieczu jednym z najczęściej stosowanych surowców drzewnych, przeznaczanym do wyrobu różnego typu przedmiotów codziennego użytku. Nasuwa się pytanie, czy stosowanie drewna cisowego do produkcji przedmiotów mogących mieć długotrwały kontakt z żywnością, błoną śluzową jamy ustnej lub ze skórą dłoni, jak np. naczynia klepkowe, łyżki i różnego rodzaju drobne narzędzia, mogło mieć wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt? Aby na to pytanie odpowiedzieć, naukowcy – Katarzyna Cywa z naszego Instytutu oraz Karol Kula z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej CMUJ – przebadali, wykorzystując techniki chromatograficzne, współczesne tkanki i organy T. baccata oraz drewno archeologiczne pod kątem ich toksyczności. Badania wykazały, że kardiotoksyczna taksyna B/izotaksyna B nie występuje w drewnie pni i grubszych gałęzi, z których w średniowieczu wytwarzane były przedmioty użytkowe. Niewielkie ilości tej substancji stwierdzone zostały jedynie w drewnie jednorocznych pędów, co odpowiada informacjom o zgonach zwierząt ogryzających młode gałązki i igły.

Powyższe badania dowodzą istnienia praktycznej wiedzy w średniowiecznym społeczeństwie o nieszkodliwości wyrobów z drewna cisa. Zdaniem autorów analiz liczne przekazy o tragicznych konsekwencjach picia wina z naczyń cisowych powstały jako niedokładne opisy śmiertelnych zatruć ludzi po wypiciu toksycznego wywaru ze szpilek tego krzewu.

Źródłowy artykuł:

Cywa K., Kula K. 2023. Problem of yew Taxus baccata L. wood toxicity. Xylological studies of medieval everyday objects from Poland. Journal of Archaeological Science: Reports 49: 103921. DOI

Tymczasowo artykuł można pobrać za darmo pod tym linkiem.

Cis.
Foto: pixabay.com.

Strona z zielnika Szymona Syreńskiego.
Źródło: Elbląska Biblioteka Cyfrowa.

Bednarze – miniatura z Kodeksu Baltazara Behema (XVI w.).
Źródło: Biblioteka Jagiellońska.

Klepka średniowiecznego wiadra wykonana z drewna cisowego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie.
Foto: Katarzyna Cywa.