Narodowa Kolekcja Bioróżnorodności – Zielnik KRAM
Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN jest jednym z najważniejszych ośrodków – dysponentów zbiorów naukowych i baz danych różnorodności biologicznej roślin naczyniowych oraz kryptogamów (mszaków, glonów, grzybów, w tym porostów i śluzowców) w Europie i na świecie. Zbiory te, znane szeroko jako Zielnik KRAM, mają znaczenie międzynarodowe i od wielu lat funkcjonują w najważniejszych światowych bazach danych, np. Index Herbariorum, Index Fungorum czy Algae Base. W 2020 r. zbiory naukowe Instytutu zostały wpisane na Polską Mapę Infrastruktury Badawczej pod nazwą Narodowa Kolekcja Bioróżnorodności Organizmów Współczesnych i Kopalnych IB PAN (NKB IB PAN).
Początki tworzenia regularnej kolekcji botanicznej sięgają 1866 r., w którym powstała Komisja Fizjograficzna zainicjowana przez Towarzystwo Naukowe Krakowskie, przekształcone w 1872 r. w Akademię Umiejętności, a po zakończeniu I wojny światowej w Polską Akademię Umiejętności. Po rozwiązaniu PAU w 1952 r. zbiory botaniczne Muzeum Komisji zostały zdeponowane w powstałym rok później Instytucie Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk. Najstarsze, historyczne zbiory związane z Muzeum wspomnianej Komisji, opracowanie i zabezpieczone w Instytucie, pochodzą z końca XVII, XVIII i przełomu XIX i XX wieku. Zbiory Instytutu, których łączna liczba numerów akcesyjnych wynosi blisko 1,6 mln (ok. 230 tys. pozostaje do inwentaryzowania), są jedynymi w Polsce tak zróżnicowanymi pod względem reprezentacji grup systematycznych tradycyjnie ujmowanych roślin i grzybów. Zbiory obejmują znaczące kolekcje ze wszystkich kontynentów. Niezwykle bogatą część kolekcji stanowią zbiory paleobotaniczne. O wyjątkowej wartości merytorycznej zbiorów KRAM decyduje pokaźny zbiór, liczący kilka tysięcy okazów typów nomenklatorycznych, które były podstawą i są udokumentowaniem taksonów nowo opisanych dla nauki.
Osoba do kontaktu – kustosz naczelny:
prof. dr hab. Lucyna Śliwa (dyrektor IB PAN)
Zielnik roślin naczyniowych – KRAM V
Zielnik roślin naczyniowych liczy w chwili obecnej 645387 arkuszy zielnikowych (w tym około 2900 typów nomenklatorycznych) oraz kilkaset tysięcy arkuszy nieopracowanych lub będących obecnie w opracowaniu. KRAM V jest jednym z dwu największych zielników roślin naczyniowych w Polsce. Jest szczególnie bogaty w okazy z południowej Polski, zachodniej Ukrainy i Karpat dzięki kolekcjom B. Kotuli, H. Zapałowicza, B. Pawłowskiego i wielu innych botaników działających na tych terenach.
Najstarszym zbiorem w KRAM V jest zielnik J. Jundziłła (1794–1877), profesora Uniwersytetu Wileńskiego. W jego skład wchodzi 7318 okazów (w tym 6249 roślin naczyniowych) ułożonych w 40 pudłach zielnikowych i 5 fascykułach. Zbiory J. Jundziłła pochodzą z okolic Kowna (Litwa) i zebrane zostały w latach 1825–1832. W zielniku J. Jundziłła znajdują się najstarsze okazy w KRAM V – jest to 51 arkuszy zebranych przez J.G. Forstera (1754–1794) podczas wyprawy J. Cooka (1772–1775) do Republiki Południowej Afryki oraz 29 arkuszy J.E. Giliberta (1741–1814) z okazami bez opisów.
Pierwsze kolekcje roślin naczyniowych były przekazywane przez botaników do Muzeum Komisji Fizjograficznej. Jako pierwszy w katalogu kolekcji roślin w zielniku Komisji został zarejestrowany zbiór S. Witwickiego z 1865 r., zdeponowany w 1866 r. Zawiera on 137 okazów z pasma górskiego Czarnohora w Karpatach Wschodnich (obecnie Ukraina). W katalogu kolekcji Komisji Fizjograficznej znajduje się 310 kolekcji zarejestrowanych w latach 1866–1942. Z biegiem czasu zielnik Komisji rozrastał się także dzięki darowiznom czy zakupom, a także dzięki wyprawom naukowym czy wymianie z innymi jednostkami naukowymi. Bogaty materiał zielnikowy, jaki zebrano w czasie działalności Komisji, znajduje się głównie w zielniku (KRAM V) Instytutu Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk.
Zielnik KRAM V posiada bogate zbiory wybitnych polskich botaników ostatnich 150 lat, m.in.: A. Jasiewicza (ok. 50000 arkuszy) z Karpat, Półwyspu Bałkańskiego, Morza Śródziemnego, Meksyku i Chin, B. Kotuli z Tyrolu (16931 okazów) i Tatr, T. Wilczyńskiego (ok. 10000 arkuszy), K. Piecha (6712 okazów), I. Dąbkowskiej (3871 okazów), A. Ślendzińskiego z Pokucia (Ukraina), E. Janczewskiego z Wołynia (Ukraina), A. Andrzejowskiego z Ukrainy, H. Zapałowicza z Karpat oraz A. Rehmana, E. Wołoszczaka i A. Żmudy.
W zielniku KRAM V przechowywane są również dwie dodatkowe, odrębne kolekcje: J. Mądalskiego (hb. Mądalski) i B. Pawłowskiego (hb. Pawłowski). Zielnik B. Pawłowskiego liczy ponad 40000 arkuszy i został przekazany do zielnika KRAM po tragicznej śmierci botanika w 1971 r. Zielnik ten obejmuje głównie florę gór środkowej i południowej Europy. Zielnik Mądalskiego został przekazany Instytutowi Botaniki im. W. Szafera w 1991 r. i obejmuje 38292 okazów.
Osoba do kontaktu – kustosz:
dr hab. Beata Paszko
Zielnik mszaków – KRAM B
Zielnik mszaków jest największą kolekcją tych roślin w Polsce oraz jedną z największych w Europie Środkowej. Powstał on na bazie zbiorów Muzeum Komisji Fizjograficznej. Jako pierwszy w katalogu sekcji III. Musci frondosi Działu botanicznego został zanotowany niewielki zbiór S. Witwickiego z Czarnohory (obecnie Ukraina) z 1865 r., obejmujący 6 gatunków, a pod numerem 1 zarejestrowane zostało Hypnum fertile Sendtn. Zielnik KRAM B liczy obecnie 265000 wcielonych i opatrzonych numerami akcesyjnymi okazów mchów, wątrobowców i glewików, co plasuje go w pierwszej czterdziestce największych zielników mszaków w świecie. Ponadto w zielniku znajduje się około 50000 okazów, które czekają na opracowanie i wcielenie do zbioru głównego. Należą do nich m.in. kolekcja z Zachodniej i Centralnej Afryki (ok. 15000 okazów), przekazana do KRAM przez S. Lisowskiego (1924–2002), oraz zbiór mchów z całego świata (ok. 20000 okazów) M. Kuca (1932–2011). Zielnik posiada także ponad 2000 typów nomenklatorycznych, tj. okazów, które posłużyły do opisania nowych taksonów mszaków. Są to najbardziej wartościowe zbiory, decydujące o wyjątkowym statusie każdego zielnika na tle innych podobnych kolekcji. Ogółem w zielniku mszaków zgromadzonych jest ok. 80% wszystkich znanych gatunków mchów, reprezentujących ok. 90% wszystkich tradycyjnie ujmowanych rodzajów tych roślin w świecie.
Jeden z najstarszych zbiorów mszaków w zielniku KRAM B znajduje się w wydzielonej kolekcji J. Jundziłła (1794–1877). Liczy on 133 okazy mchów i 47 okazów wątrobowców zebranych w latach 1825–1832 w okolicach Kowna na Litwie. Kolekcja mszaków obejmuje mchy, wątrobowce i glewiki z całego świata, choć z oczywistych względów jej trzon stanowią mszaki z Polski. Zbiory krajowe zawierają okazy dokumentujące publikowane w byłej Pracowni Briologii lokalne flory mchów oraz doniesienia florystyczne, a także liczne dublety i oryginalne okazy briologów pracujących w innych ośrodkach naukowych w Polsce.
Światowe znaczenie mają bogate zbiory mszaków egzotycznych, zwłaszcza z obszarów polarnych południowej półkuli, które należą do jednych z największych w świecie kolekcji tych roślin z tego regionu. Obejmują one mszaki ze wszystkich części Antarktydy i wysp subantarktycznych, a w szczególności z Wysp Księcia Edwarda, Crozeta i Kerguelena, Wyspy Hearda oraz Georgii Południowej, a także z Wyspy Amsterdam, archipelagu Tristan da Cunha i Wyspy Gough. Z innych obszarów pozaeuropejskich szczególnie bogato reprezentowane są zbiory z Chin, tropikalnej Afryki, Ameryki Południowej, Australii, Tasmanii i Nowej Zelandii.
Zielnik mszaków w KRAM posiada liczne wydawnictwa zielnikowe (eksykaty), które są włączone do zbioru głównego, choć zwykle przechowywane są w osobnych teczkach. Z historycznych eksykatów na szczególną uwagę zasługują tak cenne serie jak Musci Sueciae Exsiccati S.J. Lindgrena, K.F. Thedeniusa i O.L. Silléna (1835–1838), Musci Alleghanienses W.S. Sullivanta (1846), Hepaticae Europaeae G.L. Rabenhorsta i C.M. Gottsche'ego (1855–1879), Bryotheca Europaea G.L. Rabenhorsta (1858–1884), Flora Exsiccata Austro-Hungarica A.J. Kernera von Marilaun, K. Fritscha i R. Wettsteina (1881–1913), Kryptogamae Exsiccatae editae a Museo Palatino Vindobonensi (1894–1986), Musci Europaei Exsiccati i Musci Europaei et Americani Exsiccati E. Bauera (1903–1936), Bryotheca Saxonica A. Kopscha (1919–1936) i Musci Brasilienses V.F. Schiffnera (1932), które zawierają liczne okazy-typy.
Osoba do kontaktu – kustosz:
prof. dr hab. Ryszard Ochyra
Zbiory glonów – KRAM A
Zbiory glonów obejmują m.in. okazy zielnikowe gatunków słodkowodnych i morskich (opracowane przez: R. Gutwińskiego, E. Wołoszczaka, J. Kornasia, T. Kowala i K. Wołowskiego) oraz serie eksykatowe: Phycotheca Polonica autorstwa M. Raciborskiego, Die Algen Europa’s L. Rabenhorsta oraz Algae Aque Dulcis Exiccatae V. Wittrocka i O. Nordstedta. Zbiory glonów liczą 4100 okazów, w tym około 1500 zdigitalizowanych, oraz zbiory konserwowane mokre obejmujące 1000 jednostek. Olbrzymią wartość poznawczą ma Ikonoteka glonów. Powstała ona w latach 60 ubiegłego stulecia na wzór "Fritsch Collection of Freshwater Algal Illustrations", kompletowanej w Institute of Freshwater Ecology w Windermere w Wielkiej Brytanii. Jest jedynym tego typu zbiorem w Polsce oraz jednym z trzech największych na świecie. Stanowi cenną, unikatową formę dokumentacji danych fykologicznych i zawiera 416356 rycin, w tym aż 11208 dla nowych taksonów, indeks alfabetyczny nazw taksonów i bibliografię liczącą 7377 pozycji. Ikonografia stanowi jedyne łatwo dostępne źródło informacji, ważne szczególnie w przypadku nowo opisywanych, mikroskopijnej wielkości gatunków, których utrwalanie oraz przechowywanie w formie kultur żywych nie jest możliwe. Ważnym elementem całości zbiorów KRAM A jest też kartoteka stanowisk glonów Polski gromadzona do 1980 roku i obejmująca blisko 28000 kart.
Osoba do kontaktu – kustosz:
prof. dr hab. Konrad Wołowski
Zbiory grzybów – KRAM F
Zbiory grzybów liczą obecnie ponad 60600 okazów numerowanych (kolejne 50000 czeka na opracowanie i wcielenie do kolekcji). Zbiory obejmują głównie podstawczaki, w mniejszym stopniu workowce i organizmy grzybopodobne, pochodzące przede wszystkim z obszaru Europy (głównie z Polski), ale także z Afryki, Ameryki Południowej oraz Azji. Szczególnie cenne są kolekcje grzybów nadrzewnych oraz grzybów fitopatogenicznych. Bezcennym zbiorem jest kolekcja przedstawicieli rzędu Laboulbeniales, autorstwa T. Majewskiego, będących interesującą ewolucyjnie grupą grzybów pasożytujących na owadach. Do kolekcji tych ostatnich grzybów dołączony jest zbiór chrząszczy, muchówek i innych owadów przez nie kolonizowanych. O wysokiej randze zbiorów świadczą zgromadzone tu liczne typy nomenklatoryczne grzybów z różnych grup systematycznych i ekologicznych.
Osoba do kontaktu – kustosz:
dr hab. Marcin Piątek
Zbiory porostów – KRAM L
Zbiory porostów to największy i dynamicznie rozwijający się zielnik lichenologiczny w Polsce, o uznanej randze międzynarodowej. Liczy obecnie około 72000 okazów, w tym ok. 300 typów nomenklatorycznych oraz 7000 okazów z 35 serii eksykatowych. Posiada szereg kolekcji cennych w skali kraju i świata, m.in. historyczne wydawnictwa eksykatowe F. Arnolda i G. Rabenhorsta. Główną cześć zbiorów KRAM L stanowią porosty z Polski, a zwłaszcza z obszaru Karpat (w tym niezmiernie cenna kolekcja J. Nowaka). Znaczące są również kolekcje porostów z obszarów tropikalnych Ameryki Południowej (w tym największa na świecie kolekcja porostów i grzybów naporostowych z Boliwii), z ukraińskich Karpat Wschodnich i Podola, Azji i Ameryki Północnej oraz z rejonów polarnych. Znaczną część stanowią gatunki z rodzin: Caliciaceae, Lecanoraceae, Parmeliaceae, Physciaceae, Teloschistacea i Verrucariaceae, oraz zbiory neotropikalnych porostów nalistnych i grzybów naporostowych. Zielnik porostów posiada przekazane tu kolekcje W. Boberskiego, J. Mądalskiego, A. Rehmana, K. Glanca oraz J. Kiszki i J. Pióreckiego, jak również wielu współczesnych lichenologów polskich oraz niektórych zagranicznych.
Osoba do kontaktu – kustosz:
dr hab. Adam Flakus
Zbiory śluzowców – KRAM M
Zbiór śluzowców w zielniku KRAM jest jednym z największych i najważniejszych w Polsce zbiorów tej grupy organizmów. Składa się z ponad 1500 pozycji numerowanych, około 3000 okazów nienumerowanych (w opracowaniu) i około 3000 trwałych preparatów mikroskopowych. Najcenniejszą częścią kolekcji są zbiory historyczne m.in. J. Rostafińskiego, M. Raciborskiego, J. Krupy i H. Krzemieniewskiej, wzbogacone dodatkowo dzięki wymianie lub darowiznom obejmującym okazy zebrane przez A. Listera, C. Meylana, J. Schroetera i C. Torrenda. Znaczną część współczesnej kolekcji stanowią śluzowce przyśnieżne pochodzące z górskich obszarów świata, głównie z gór Europy w tym Karpat oraz gór Ameryki Południowej (Andy). KRAM M zawiera okazy m.in. z Argentyny, Chile, Francji, Hiszpanii, Indonezji, Niemiec, Polski, Portugalii, Ukrainy i USA, w tym ok. 100 typów nomenklatorycznych.
Osoba do kontaktu – kustosz:
dr hab. Anna Ronikier
Zbiory paleobotaniczne – KRAM P
Zbiory paleobotaniczne są najcenniejszymi i równocześnie najliczniejszymi (około 100 tys. pozycji) zbiorami tego typu w Polsce oraz jednymi z kilku największych w Europie Środkowej. Materiały kopalne reprezentują: flory starsze od paleogenu (starsze od 65 mln lat) – 6828 jednostek, flory paleogenu i neogenu (65–2,58 mln lat) – 840 jednostek oraz flory czwartorzędowe (2,58 mln lat aż po okres nowożytny) – 42776 jednostek. Flory starsze od paleogenu liczą 101 kolekcji oraz pojedyncze okazy z 22 stanowisk w Polsce i na świecie. Okazy w postaci fragmentów skał, w których zachowane są części roślin, szlifów zmineralizowanych pni lub gałęzi, preparatów kutykularnych, głównie liści, oraz palinologicznych liczą ponad 6 tysięcy sztuk. Niektóre kolekcje są pozyskane z miejsc, które stały się z różnych powodów niedostępne lub trudno dostępne (m.in. Hope Bay na Półwyspie Antarktycznym, Mongolia, Rhynie w Wielkiej Brytanii, Grojec koło Krakowa czy Odrowąż w Górach Świętokrzyskich). Wśród zgromadzonych okazów na szczególną uwagę zasługują holotypy opisanych jako nowe dla nauki taksonów mezozoicznych, w tym nie tylko gatunków, ale też rodzajów. Obecność tych unikatowych okazów podnosi rangę zgromadzonego zbioru i powoduje, że jest on bardziej atrakcyjny dla naukowców z ośrodków badawczych całego świata. Zbiór flor paleogenu i neogenu jest bogaty w owoce i nasiona oraz okazy w postaci skał z odciskami lub uwęglonymi częściami roślin, preparaty całych liści i innych fragmentów roślin oraz preparaty kutykul. Flory czwartorzędowe to głównie owoce i nasiona, ale również liście, łuski nasienne i szyszki oraz drewno. Na uwagę zasługuje też niezwykle cenny zbiór porównawczy roślin współczesnych, w którego skład wchodzą: zbiór owoców i nasion (ok. 27000 pozycji), zbiór preparatów palinologicznych (ok. 17200 preparatów tworzących swoisty zielnik pyłkowy), zielnik liści (ok. 4700 arkuszy), zbiór preparatów kutykularnych (ok. 600 preparatów), zbiór porównawczy drewien (300 próbek współczesnych drzew i krzewów oraz 380 preparatów anatomicznych), zbiór porównawczy torfów (280 preparatów tkanek i 310 preparatów jednostek torfowych). Zbiory preparatów kutykul liści są w posiadaniu tylko nielicznych placówek naukowych w Polsce jak i na świecie, co tym bardziej podkreśla jego unikalny charakter i duże znaczenia praktyczne dla prowadzonych badań paleobotanicznych.
Osoba do kontaktu – kustosz:
dr hab. Agnieszka Wacnik
Kolekcja kultur glonów
Kolekcja obejmuje 50 taksonów glonów, w tym: 6 gatunków Cryptomonas (Cryptophyceae) ‒ 50 klonalnych izolatów, 10 taksonów z rodzaju Pediastrum (Chlorophyceae) ‒ 30 klonalnych izolatów, 24 taksony zielenic (Chlorococcales), 5 taksonów euglenin (Euglena, Phacus i Trachelomonas; Euglenophyceae) ‒ 30 klonalnych izolatów oraz 27 izolatów zielenic z różnych środowisk i 5 taksonów cyjanobakterii.
Osoba do kontaktu – kustosz:
prof. dr hab. Konrad Wołowski
Kolekcja izolatów DNA
Kolekcja izolatów DNA jest najnowszym, utworzonym w 2015 r. zbiorem. Gromadzone są tu izolaty całkowitego DNA genomowego badanych taksonów. Oprócz prób DNA przechowywane są również tkanki będące materiałem wyjściowym dla potrzeb izolacji. Kolekcja stanowi unikatowy zasób materiałów do badań DNA na poziomie gatunkowym czy populacyjnym i zawiera między innymi materiały pochodzące z trudno dostępnych obszarów świata (w tym z wysokich gór, obszarów polarnych i tropikalnych). Dla wielu gatunków dostępne są próby pochodzące z całego ich zasięgu geograficznego (np. próbkowanie populacyjne ok. 2000 osobników z cyrkumpolarnego zasięgu arktyczno-alpejskiego gatunku Dryas octopetala). W przypadku badanych w Instytucie gatunków rzadkich, chronionych i zagrożonych kolekcje izolatów DNA stanowią niezwykle ważną dokumentację bioróżnorodności i zróżnicowania populacji. Kolekcja ma zatem istotne znaczenie w skali krajowej i międzynarodowej, zarówno z badawczego jak i dokumentacyjnego punktu widzenia.
Osoba do kontaktu – opiekun:
mgr inż. Jan Biel