Legenda o kwiecie paproci w Zielniku Seweryna Udzieli

Przed nami najkrótsza noc w roku. Nasi przedchrześcijańscy przodkowie zwali ją Nocą Kupały lub Sobótką. Wyznaczała początek lata, który celebrowano tańcem, śpiewami, paleniem magicznych ziół. Chłopcy popisywali się skokami przez ogień, a dziewczęta puszczały na wodę specjalnie na tę okazję uplecione wianki. Szukano także kwiatu paproci, który w rzeczywistości nie istniał, ale był pretekstem do miłosnych spotkań, na które milcząco przyzwalała starszyzna. Kościół katolicki próbował wykorzenić pogańskie święto z tradycji. Nie mogąc tego dokonać, zasymilował je z obrzędowością chrześcijańską, przesuwając jego obchody najpierw w okolice Zielonych Świątek, potem zaś (bliżej ich pierwotnego terminu) na ustanowioną specjalnie w tym celu wigilię św. Jana Chrzciciela w dniu 23 czerwca.

Ciekawostką jest fakt, że związaną z Nocą Kupały legendę o kwiecie paproci znaleźć można w naszych zbiorach zielnikowych. Została zapisana przez Seweryna Udzielę w jego kolekcji na karcie zatytułowanej "Filices – paprocie" i brzmi następująco:

"Kwitnie o północy w wigilię Św. Jana Chrzciciela z 23 na 24 czerwca. Kwiat ma niewielki, świecący, jak gwiazdka i pokazujący się tylko na jedną chwilę. Kto go posiądzie, ten widzi wszystkie skarby ukryte w ziemi i może je dobywać. Jednakże kwiat paproci trudno zdobyć, bo bronią go złe duchy."

Do karty Udziela dołączył liść nerecznicy samczej Dryopteris filix-mas (L.) Schott. Jest to gatunek pospolicie występujący w polskich lasach.

Z botanicznego punktu widzenia, organem (czy może raczej postacią) paproci spełniającym rolę kwiatu (a więc umożliwiającym rozmnażanie płciowe) jest gametofit, zwany w tej grupie roślin przedroślem. Jest on jednak zwykle bardzo mały i niepozorny, najczęściej kilkumilimetrowej wielkości i szybko zamiera, gdy po procesie zapłodnienia wyrasta zeń sporofit, a więc ta postać paproci, którą wszyscy doskonale znamy. Trudno byłoby mu współzawodniczyć z pięknym, z daleka widocznym kwiatem z legend...

Zielnik Seweryna Udzieli (1857–1937) "obejmujący rośliny używane do celów leczniczych przez lud wiejski powiatu podgórskiego i wielickiego" to unikalna kolekcja etnobotaniczna będąca dokumentacją badań autora prowadzonych prawdopodobnie w latach 1890-tych w szeregu podkrakowskich wsi. Choć z botanicznego punktu widzenia nie wyróżnia się kompletnością zebranego materiału i jakością danych (część roślin nie została zebrana lub nie zachowała się, brak miejsc i dat zbioru, część oznaczeń jest dyskusyjna, mylna lub ich brak, przestarzała nomenklatura), jest kolekcją o wysokich walorach etnograficznych i językoznawczych. Udziela na 146 kartach zapisał w niej lokalne nazwy i zastosowania (nie tylko lecznicze, ale także obrzędowe, magiczne itd.) rosnących dziko, bądź uprawianych "ludowych taksonów", będących botanicznie gatunkami, grupami bliskich gatunków, rodzajami lub większymi grupami (jak "Filices – paprocie"). Kolekcja przechowywana jest w zielniku roślin naczyniowych KRAM jako wydzielony zbiór historyczny.

Zapraszamy do eksploracji wirtualnego Zielnika Seweryna Udzieli.

Zachęcamy też do przeczytania artykułu Piotra Köhlera poświęconemu Zielnikowi Udzieli.

Fragment karty zielnikowej "Filices – paprocie" w Zielniku Seweryna Udzieli z okazem oznaczonym jako Dryopteris filix-mas (L.) Schott.
Źródło: KRAM, RCIN.

Strona tytułowa Zielnika Seweryna Udzieli.
Źródło: KRAM, RCIN.

Przedrośle paproci z grupy nerecznica samcza Dryopteris filix-mas (L.) Schott agg.
Foto: Wojciech Paul.

Paproć z grupy nerecznica samcza Dryopteris filix-mas (L.) Schott agg.
Foto: Wojciech Paul.

Paproć z grupy nerecznica samcza Dryopteris filix-mas (L.) Schott agg.
Foto: Wojciech Paul.