Rodzima czy obca? Filogeografia kłokoczki południowej Staphylea pinnata L. w Europie Środkowej

Streszczenie

Niektóre gatunki roślin na przestrzeni wieków zostały wprowadzone na nowe obszary dzięki świadomej lub nieświadomej działalności człowieka. Takie pochodzenie może mieć w Polsce kłokoczka południowa Staphylea pinnata L. Przemawia za tym fakt, że kłokoczka była wykorzystywana przez człowieka jako roślina użytkowa oraz w zwyczajach religijnych, od starożytności po czasy współczesne. Krzew ten był otaczany czcią przez plemiona Celtów, Słowian i Germanów, czego wyrazem było m.in. sadzenie jej na grobach wojowników. Z jej niezwykle twardego drewna wyrabiano trzonki narzędzi, figurki, drobną galanterię drzewną, a z dużych, brązowych nasion naszyjniki i różańce.

Zasięg kłokoczki obejmuje południowowschodnią Europę i Azję Mniejszą. Największa liczba stanowisk tego gatunku znajduje się w Bułgarii, Rumunii, Mołdawii, na Węgrzech i w krajach byłej Jugosławii. Północną granicę zasięgu stanowią oderwane skupiska we wschodniej Francji, Szwajcarii, południowych Niemczech, Dolnej Austrii, na Morawach, Słowacji, w zachodniej Ukrainie oraz w południowej Polsce (głównie na Dolnym Śląsku, Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Karpatach). Część badaczy sugeruje, że współczesne rozmieszczenie kłokoczki zostało w dużej mierze ukształtowane przez działalność człowieka i że gatunek ten na stanowiskach położonych na północ od Karpat jest archeofitem, czyli rośliną, którą na dany obszar sprowadzono przed rokiem 1500 n.e. Świadczyłoby o tym odnajdywanie podczas wykopalisk archeologicznych nasion i drewna kłokoczki oraz występowanie części stanowisk na pozostałościach dawnych grodzisk. Wciąż nie ma jednak mocnych dowodów na to, że ludzie uczestniczyli we wprowadzaniu tego gatunku na teren Polski.

Celem badań jest określenie regionalnej i międzyregionalnej zmienności genetycznej polskich populacji kłokoczki południowej oraz ocena ich pokrewieństwa z populacjami występującymi w innych krajach Europy (Austria, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Niemcy, Rumunia, Słowacja, Szwajcaria, Ukraina, Węgry). Pobrane próby liści będą analizowane przy pomocy najnowocześniejszych metod genetycznych oraz metod biometrycznych. Dzięki szerokiemu próbkowaniu, obejmującemu niemal cały zasięg geograficzny gatunku, projekt znacząco przyczyni się do uzupełnienia skąpej wiedzy na temat filogeografii kłokoczki południowej, w szczególności do wyjaśnienia charakteru pochodzenia (naturalne vs antropogeniczne) jej polskich stanowisk.

S. pinnata na przypłociu – w typowym dla tego gatunku siedlisku antropogenicznym.
Foto: Ł. Piechnik.

Stanowisko antropogeniczne S. pinnata, Białowodzka Góra, Beskid Wyspowy.
Foto: Ł. Piechnik.

Stanowisko antropogeniczne S. pinnata, wieś Lyski, Płaskowyż Rybnicki.
Foto: Ł. Piechnik.

Stanowisko antropogeniczne S. pinnata, wieś Płaza, Garb Tenczyński.
Foto: Ł. Piechnik.

Stanowisko naturalne S. pinnata w lesie grądowym z domieszką jodły i buka na terenie Magurskiego Parku Narodowego, Beskid Niski.
Foto: Ł. Piechnik.

Stanowisko naturalne S. pinnata na skraju lasu bukowo-grabowego, Beskid Niski.
Foto: Ł. Piechnik.

Kwiatostan S. pinnata.
Foto: Ł. Piechnik.

Owoce S. pinnata – 2-3 komorowe torebki.
Foto: Ł. Piechnik.

Wierzchołek pędu S. pinnata.
Foto: Ł. Piechnik.