Czy człowiek miał wpływ na zasięg kłokoczki południowej Staphylea pinnata L. w Europie?

Wiedza na temat czynników wpływających na przestrzenno-czasową dynamikę gatunków roślin pozwala ocenić aktualne tempo i kierunki zmian zasięgów tych gatunków, a tym samym prognozować trendy bioróżnorodności. Wśród czynników decydujących o rozmieszczeniu gatunków ważną grupę stanowią czynniki antropogeniczne. Dzięki długiej i zróżnicowanej działalności człowieka, prowadzącej do przekształcania się siedlisk naturalnych w półnaturalne, swoje dysjunktywne zasięgi rozbudowały między innymi gatunki muraw kserotermicznych czy widnych lasów liściastych. Niektóre gatunki były zawlekane na nowe tereny przez migrujące społeczności ludzkie, inne zaś wprowadzane intencjonalnie. Przykładem tych drugich może być kłokoczka południowa Staphylea pinnata L. – krzew chętnie sadzony w pobliżu domostw z uwagi na walory użytkowe, ozdobne i kulturowe. Hipoteza, jakoby północny zasięg kłokoczki w Europie Środkowej został ukształtowany pod wpływem człowieka (wykopywanie osobników z naturalnych stanowisk i ich transport do miejsc nowego osadnictwa), jakkolwiek wydaje się słuszna, do niedawna nie była poddawana weryfikacji naukowej.

W czasopiśmie Vegetation History and Archeobotany ukazała się właśnie praca relacjonująca wyniki zintegrowanych badań taksonomiczno-filogeograficznych kłokoczki południowej. Międzynarodowy zespół naukowców, w skład którego wchodzili pracownicy naszego Instytutu, w tym kierujący zespołem dr Łukasz Piechnik oraz dr hab. Elżbieta Cieślak i prof. dr hab. Magdalena Żywiec, wykorzystał dane archeobotaniczne i etnobotaniczne oraz dane z markerów genetycznych i analiz morfometrycznych opartych na materiale populacyjnym z Europy, Kaukazu i Półwyspu Anatolijskiego, tj. z całego euroazjatyckiego zasięgu, aby przetestować hipotezę o częściowo antropogenicznych przyczynach aktualnego zasięgu kłokoczki południowej.

Naukowcy ustalili, że obszary Kaukazu i Półwyspu Anatolijskiego reprezentują trzeciorzędowe refugium kłokoczki południowej. Natomiast w Europie refugia rozmieszczone na Półwyspie Apenińskim i na Półwyspie Bałkańskim stanowiły niezależne źródła dla naturalnej rekolonizacji polodowcowej gatunku w kierunku północnym. Do spotkania się tych linii migracyjnych, reprezentowanych przez różne linie genetyczne, doszło na północnych krańcach współczesnego zasięgu (od wschodniej Francji, przez Bawarię, Dolny Śląsk w Polsce i północne Podole na Ukrainie) w tzw. "strefie kontaktów". Co istotne, to właśnie na tych obszarach rozkład haplotypów odbiega częściowo od naturalnych wzorców. Zaobserwowano także, że tutejsze stanowiska kłokoczki południowej znajdują się często na terenach o dużym nagromadzeniu pozostałości osad ludzkich z okresów od Epoki Brązu do wczesnego średniowiecza. Mimo takiego rozmieszczenia populacji, w Europie człowiek nie był istotnym czynnikiem wpływającym na kształt zasięgu kłokoczki południowej, co pokazuje wzór struktury genetycznej tego reliktowego gatunku. Były nim najprawdopodobniej naturalne uwarunkowania siedliskowe i klimatyczne ukształtowane podczas ostatniego zlodowacenia. Człowiek natomiast poprzez swoją działalność wpływał na trwanie gatunku w lokalnych układach zbiorowisk.

Artykuł źródłowy:

Piechnik Ł., Łabiszak B., Cieślak E., Szczepański S., Kurek P., Novikov A., Rosati L., Dönmez A.A., Dering M., Wójcik T., et al. 2025. Genetic and biometric patterns of rangewide divergence of iconic, Neogene relic broadleaved shrub species Staphylea pinnata L. – post-glacial expansion and human impact. Vegetation History and Archaeobotany in press. DOI

Artykuł powstał jako efekt badań prowadzonych w ramach projektu NCN Preludium (2021/41/N/NZ9/02430) pt. "Rodzima czy obca? Filogeografia kłokoczki południowej Staphylea pinnata L. w Europie Środkowej" kierowanego przez dr. Łukasza Piechnika.

Okazały krzew kłokoczki południowej rosnący na stromym zboczu doliny Dunaju w okolicy Passawy w Niemczech.
Łukasz Piechnik.

Zbiór prób kłokoczki południowej w rejonie miejscowości Bokovo w Czarnogórze.
Foto: Łukasz Wilk.

Zbiór prób kłokoczki południowej na zboczach doliny Dunaju w okolicy Passawy w Niemczech.
Foto: Tomasz Wójcik.

Lasy w kanionie rzeki Nestos, będące siedliskiem kłokoczki południowej – jedno z dwóch greckich stanowisk gatunku. Rodopy, Grecja.
Foto: Łukasz Piechnik.

Poszukiwania jednego z czterech macedońskich stanowisk kłokoczki południowej – Kanion Matka nad rzeką Treska, Macedonia Północna.
Foto: Łukasz Wilk.

Rozkład geograficzny wszystkich sześciu haplotypów kłokoczki południowej w obrębie zasięgu geograficznego gatunku.
Foto: IB PAN.